Utwory pracownicze

Umowa o pracę jest najistotniejszym dokumentem regulującym prawne aspekty zatrudnienia. Poza podstawowymi warunkami pracy, określa również relacje pracownika i pracodawcy na gruncie w zakresie nabywania praw własności intelektualnej do wyników pracy. Na szczególną uwagę zasługuje kwestia ustalenia zasad nabywania praw autorskich do utworów powstałych w ramach stosunku pracy, które umożliwiają pracodawcy pełne korzystanie z twórczych efektów pracy pracownika.

Utwory pracownicze 

Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej człowieka o indywidualnym charakterze, ustalony (uzewnętrzniony) w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Szczególnym rodzajem utworu jest program komputerowy, który w kontekście nabywania autorskich praw majątkowych przez pracodawcę został potraktowany odmiennie przez polskiego ustawodawcę. 

Pojęcie „utworu pracowniczego” stosowane jest dla określenia utworu wykonanego przez pracownika w ramach stosunku pracy. Przy ocenie, czy tworzenie utworu wchodziło w zakres obowiązków pracownika należy brać pod uwagę zarówno treść samej umowy o pracę jak i opis stanowiska pracy, zapisy regulaminów wewnątrzzakładowych, treści poleceń, wytycznych czy instrukcji pracodawcy. Co więcej, o tym czy mamy do czynienia z utworem pracowniczym nie decyduje jego powstanie przy wykorzystaniu sprzętu służbowego, materiałów udostępnionych przez pracodawcę, umiejętności nabytych w miejscu pracy. Warunkiem zakwalifikowania utworu jako „utworu pracowniczego” jest jego stworzenie przez pracownika „w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy”. 

Prawa majątkowe i prawa osobiste 

Osobiste prawa autorskie chronią nieograniczoną w czasie i nierozerwalną więź twórcy z utworem. Przysługują pierwotnemu twórcy – pracownikowi z mocy ustawy, nie są przenoszone na pracodawcę ani jakikolwiek inny podmiot. Chcąc zabezpieczyć pełną kontrolę nad rezultatami pracy, pracodawca powinien zawrzeć w umowie o pracę klauzule zobowiązujące pracownika do niewykonywania i nieegzekwowania autorskich praw osobistych do utworu oraz upoważniające pracodawcę do ich wykonywania w imieniu twórcy. 

Z kolei autorskie prawa majątkowe, takie jak prawo do korzystania z utworu, udostępniania go, sprzedaży czy licencjonowania oraz do uzyskiwania wynagrodzenia z tego tytułu będą przysługiwały pracownikowi albo pracodawcy – w zależności od konstrukcji zapisów umownych (lub ich braku) oraz rodzaju utworu z jakim mamy do czynienia. 

Nabycie praw majątkowych do utworów pracowniczych 

Odmiennie niż w amerykańskim systemie Copyright, prawa do utworów stworzonych przez pracownika nie przysługują pracodawcy z mocy prawa. Pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu pracowniczego z chwilą jego przyjęcia, ale tylko w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Aby móc zidentyfikować te granice, należy przede wszystkim wziąć pod uwagę zakres obowiązków pracownika, rodzaj pracy, jaką wykonuje, a także rodzaj działalności prowadzonej przez pracodawcę. 

Programy komputerowe – wyjątek od reguły 

Inaczej wygląda kwestia nabycia praw majątkowych do programu komputerowego. Idąc w ślad za regulacjami unijnymi w postaci Dyrektywy 2009/24/WE polski ustawodawca odszedł od ogólnej regulacji nabywania praw do utworów pracowniczych. Pracodawca z mocy prawa nabywa autorskie prawa do programu komputerowego w sposób pierwotny, bez konieczności odrębnego przeniesienia takiego prawa przez pracownika na pracodawcę, o ile umowa nie stanowi inaczej. W praktyce oznacza to, że program komputerowy stworzony przez pracownika nigdy nie był jego własnością, chyba że strony stosunku pracy umówiły się inaczej np. postanawiając, że autorskie prawa majątkowe pozostaną przy pracowniku.

Praktyczne wątpliwości 

Wątpliwości w stosowaniu ustawowych regulacji dotyczących nabywania praw autorskich do programów komputerowych może budzić kwestia kwalifikacji danego utworu do kategorii programów komputerowych, a więc prawidłowej analizy czy dany utwór może być uznany za program komputerowy, czy też należy do innej kategorii twórczości. Przykładowo programu komputerowego nie stanowią elementy graficzne interfejsu użytkownika, dokumentacja techniczna programu, język programowania czy format plików danych używanych w ramach programu komputerowego w celu korzystania z pewnych jego funkcji. 

Kolejną kwestią jest ustalenie czy program komputerowy stworzony został w ramach obowiązków pracowniczych wynikających ze stosunku pracy, a więc czy należy go traktować jako utwór pracowniczy. 

Problem może pojawić się również podczas współpracy wielu osób przy tworzeniu programu komputerowego, z których jedna nie była zatrudniona na umowę o pracę. 

W powyższych przypadkach, przy konstruowaniu umowy o pracę z pracownikiem-programistą konieczne jest szczególne zwrócenie uwagi na:

• prawidłową kwalifikację danego utworu jako programu komputerowego;

• precyzyjne określenie zakresu obowiązków pracownika;

• rozgraniczenie obowiązków osób współpracujących przy tworzeniu programu komputerowego i uregulowanie sposobu współpracy z każdym z twórców.

Podsumowując, rzetelne określenie zasad nabycia praw autorskich do utworów, w tym utworów będących programami komputerowymi powstających w ramach stosunku pracy wymaga wyważenia interesów pracownika-twórcy i pracodawcy. W umowie o pracę warto jest zawrzeć postanowienia dotyczące nabywania przez pracodawcę praw autorskich do dzieł tworzonych przez pracowników. Tryb ustawowy nie zawsze dostatecznie zabezpiecza pracodawcę pod względem zakresu, rodzaju i swobody dysponowania prawami do utworu.

Michalina Mikołajczyk
Aplikant radcowski, Lewczuk Łyszczarek Szymczyk

Zdjęcie: https://unsplash.com/